Kinoinfo.az Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, ssenarist, nasir İlqar Fəhmi ilə müsahibəni təqdim edir.
DOSYE: İlqar Fəhmi
İlqar Fəhmi (İlqar Paşayev Əli-Abbas oğlu) 1975-ci ildə Bakının Zirə kəndində anadan olub. Bakı Dövlət Universitetinin Hüquq fakültəsində (1992-1996), Belarus Dövlət İqtisad Universitetində təhsil alıb.
1995-ci ildən bədii yaradıcılıqla məşğuldur. “Sənli sözüm gəldi sənə”, “Ölüm gözəldi, yoxsa sən?” şeirləri, “Çənlibel tülküsü”, “Qarğa yuvası”, “Kölgəboğanlar”, “Akvarium”, “Aktrisa” romanları, “Karmen” povesti, “Bakı tarixindən kollaj” bədii-publisistik kitabı əsərlərindən bəziləridir. Müxtəlif ədəbi əsərlərdən ibarət 20-ə yaxın kitabı dərc edilib. Əsərləri müxtəlif xarici ölkələrdə nəşr edilib. Pyesləri ölkə teatrlarında səhnələşdirilib.
2014-cü ildən Azərbaycan televiziyasında yayımlanan “Məclisi-Üns” ədəbi verilişinin aparıcı-redaktorudur. 2017-ci ildən Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə hazırlanan “Muğam” televiziya müsabiqəsinin münsiflər heyətinin üzvü, 2019-cu ildən isə layihənin icraçı direktorudur.
Gənclər, İdman və Turizm nazirliyinin “İlin ən yaxşı gənc şairi” mükafatına (2003), “Rəsul Rza” ədəbi mükafatına (2007), “Debütlərin birliyi” Beynəlxalq mükafatının “Poetik ifadənin sanbalına görə” xüsusi diplomuna (2008), “Humay” mükafatına (2011, “Bakı tarixindən kollaj” əsərinə görə) layiq görülüb.
Uzun illər “Ulduz” jurnalında işləyib. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Yaradıcılıq məsələləri üzrə katibidir. Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində dərs deyir.
Ssenariləri əsasında bədii filmlər çəkilib. Bədii serialların çəkilməsi üzrə ssenari qrupuna rəhbərlik edir.
Son dövrdə çəkilən kommersiya filmlərinə nəzər saldıqda görürük ki, əksəriyyəti komediya janrındadır. Müəlliflərdən soruşduqda bunu tamaşaçıların tələbatı ilə əlaqələndirirlər. Bizim tamaşaçımız ancaq bir janrda film izləməyi sevir, yoxsa ssenarist və rejissorlarımız bir janrda yazıb, çəkə bilirlər?
Burada bir neçə məsələ ön plana çıxır. Birincisi onu deyim ki, kinonun funksiyalarından biri də əyləncədir. Kino vəsait tələb edir. Vəsaiti isə kimsə elə-belə vermir, əvəzində nə isə istəyir. Deməli avtomatik olaraq müəllif – yaradıcı elə düşünməlidir ki, bu vəsaiti geri götürə bilsin! Belə olan halda təbii ki, əyləncə faktörü ön plana çıxır. Bu baxımdan götürəndə kinonun elə ilkin yaranma mərhələsindən əyləncə faktoru ön planda olub. Bu təbii bir şeydir. Dünya miqyasında da macəra, ekşn və komediya öndədir. Bizdə niyə əyləncə janrlarının içində sırf komediya önə çıxır?! Çünkü o biri əyləncə janrları daha böyük vəsait tələb edir. Macəra və ekşn janrı daha çox məkan, kütləvi səhnələr, müəyyən kaskadyorluq və sair tələb edir. Yəni bu əyləncə janrlarının içində ən rahat, ən az vəsaitlə çəkilən komediya olduğuna görə bizdə də komediya daha çox ön plandadır. Əslində biz elə kinoteatrları doldurmaq üçün yaxşı döyüş, macəra, ekşn filmlər çəkə bilərik. Tamaşaçılar da gələr, amma məsələ burasındadır ki, Azərbaycanda kinoteatrların sayı və gəlir götürmə potensialı az olduğuna görə, tutaq ki, 3 milyon macəra filminə vəsait qoyub ölkə kinoteatrlarında nümayiş etdirməklə o vəsaiti çıxarmaq mümkün deyil. Lakin 100-150 min manatlıq büdcəsi olan bir komediya filmi bu vəsaiti geri qaytara bilər. Bölgələrdə kinoteatrların olmaması da vəsaitin götürülə bilməməsinə təsir edir. Ona görə bizdə hazırda kommersiya filmləri çəkiləndə ilk olaraq “nə qədər gəlir götürə bilərik”, bu düşünülür. Bu baxımdan komediya janrı ən uyğun janrdır. O ki, qaldı ümumən tamaşaçıya tamaşaçı təbii ki, hər şey istəyir. Dram da, melodram da və sairə. Mən təəssüf edirəm ki, bizdə melodram janr inkişaf etməyib. Çünki melodram janrı da büyük vəsait tələb edən janr deyil. Sadəcə melodramda gözəl musiqi həlli olmalıdır. Fərqli bir hekayəsi olmalıdır. O ənənə bizdə nəsə inkişaf etmədi. Bizdə nə qədər sevgi filmləri çəkilib, amma onlar komediya qədər tutmayıb.
Ümumiyyətlə kinomuzda əsas çatışmazlıq, boşluq nədədir? Maliyyə? Ssenari? Yaradıcı kadrların səviyyəsi?
Mən düşünürəm ki, kinomuzda ən büyük problem yaradıcı kadrların səviyyəsidir. Çünkü ssenari işi də problemli deyil. Hərçənddir hamı deyir, “hər şey ssenaridən başlayır”, elə deyil. Ssenari yoxdursa, yaxşı ədəbiyyat var, əsərlərimiz var. Onu adaptasiya etmək olar. Rejissor yoxdursa, bir nəfəri göndərərlər, oxuyub gələr, amma kino, Elxan Cəfərovun sözü olmasın, 80-ə yaxın peşəkar mütəxəssisin birlikdə gördüyü işdir. İşıqçı, qrim rəssamı, səs ustası, aktyor və sair. Bizim yaxşı aktyor bildiklərimizin əksəriyyəti teatr aktyorudur. Teatr aktyoru bəzən kinoya gələndə qırıq-qırıq mizanlarla işləyə bilmir. Deməli kino aktyoru təbəqəsi yaranmalıdır ki, kamerayla, işıqla düzgün işləyə bilsin, mizanları düzgün qura bilsin. Sonra, bizdə kiçik sənətlərin məktəbi yox idi. Bu yaxınlarda Zaqulbada açdılar. Bu il deyəsən ilk qəbulu olacaq. Orda montajcı, işıqçı, qrimçi, səs operatoru, bu sahələr üzrə tədrisə başlanmalıdır. Təsəvvür edin, 30 il ərzində bu sahələrin tədrisi yoxdur. Yəni montajçılar, işıqçılar, operator və rejissor assistentlərinin hamısı ayaq üstü öyrənən uşaqlardır, ya da universitetdə başqa ixtisaslar üzrə təhsil alıblar. Bundan başqa, heç kim bizdə operator və rejissor assistenti olmaq istəmir. Eqo hissi bizdə güclüdür.
Ssenarist kadrların hazırlanması üçün hansı amil daha vacibdir: intensiv kurslar, təcrübə, ssenari dərslikləri ya akademik təhsil? İlk olaraq bunların hansına aksent etmək lazımdır?
Bizdə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində ekran yaradıcılığı kafedrası var və kifayət kadrlarımız da mövcuddur. Lakin çatışmayan cəhət onların kino təcrübəsinin olmamasıdır. Yəni nəzəriyyə ilə nə qədər öyrənsələr də, yazar gərək meydanda olsun, kino istehsalatından xəbərdar olsun. Öz xəyalında Hollivud filmi kimi ssenari yaza bilər, lakin bilməlidir ki, Azərbaycanda bunu hansı şəkidlə reallaşdırmağa imkan var? Ssenarist konflikt qurmalıdır. Konflikt ailədən qıraqda və ya ailə daxilində qurula bilər. Ailə daxili konflikt qurulanda deyirlər ailə dəyərləri dağıdılır. Konflikt kənara çıxarılanda onda büdcə birə beş artır. Biri var ki, bütün konfliktlər bir villada gedir, onda bir günə 10-15 epizod çəkilir və efirə çatdırmaq olur. Amma konflikt kənara çıxarılanda imkanlar dəyişir. Bu zaman bir günə iki epizod çəkiləndə şükür edilir. Büdcə də az olduğuna görə minimalist hadisələr tapmağa məcbur qalırlar. Minimalist, yəni hadisələri bir yerə yığmaq. Bu da avtomatik ailə dramlarına gətirir çıxarır. Ssenaristlər də bunu bilmədiyi üçün təhsil müddətində təxəyyülünü genişliyə öyrədir və istehsalata gələndə görür ki, onun təxəyyülünün 90 faizini gerçəkləşdirmək mümkün deyil. Bu səbəbdən birinci kursdan istehsalatın içində olmalıdırlar.
Qarabağın işğalı və işğaldan azad olmanı dünyaya çatdıra biləcək film və ssenarinin yaranması üçün nə etmək lazımdır? Bu filmlərdə daha qabarıq nə olmalıdır – hərbi şücaət, insan hekayələri, ya siyasi-tarixi aspekt?
Məncə burada iki istiqamətdə düşünmək lazımdır. Birinci, sırf öz daxili bazarımız, öz tamaşaçılarımız üçün olan filmlərimiz ki, orada daha çox bizim qəhrəmanların şücaəti, Qarabağın azadlığı uğrunda mübarizəsinin dərin qatları olmalıdır. O ki, kaldı dünyaya çıxarmaq, bu zaman filmləri başqa cür qurmalıyıq. Çünki dünyada kifayət qədər qanlı konfliktlər olub və bu konfliktlərə həsr olunmuş onlarla, yüzlərlə film çəkilib. Dünya tamaşaçısı üçün bizim konflikt onlarla, yüzlərlə konfliktlərdən biridir. Bu baxımdan dünyaya çıxarılacaq film fərqli yanaşma, strukturu olan hadisələrə fərqli baxış bucağından film olmalıdır ki, sırf dünya tamaşaçısına maraqlı gəlsin.
Yapon, İran kinosunda insanlar çox gözəl təsvir edilir, bizdə nə əskikdir?
Bizdə Avropa festivallarının təsiri hiss olunur. O təsirdən çıxanda da qəribə bir şey əmələ gəlir. Mən sizə deyim, insan gərək öz beynindəki stereotiplərini dağıtsın. Bizdə indi belə stereotiplər var. Vaxtilə Moskvada nə üslub olurdusa, bu yeganə düzgün sənət yolu sayılırdı. Ondan kənarda nə vardısa, bu geridə qalmışlıqdır, bu mənasızdır vəsairə. Bir dəb aşılayan yer var idi və hamı, sənətin estetik dəyərini anlayan da, anlamayan da onu nümunə götürərək elə qiymətləndirirdilər. Ona yaxınsansa yaxşısan, uzaqsansa deməli pissən. Mən 2003-cü ilə qədər Avropa film festivallarının filmlərini sevirdim. Həqiqətən fərqli, yaxşı absurd komediyaları, işıqlı filmləri olurdu. Amma 2000-ci illərin əvvəlindən siyasi səbəblərdən, ya nədənsə onlar daha işıqlı filmlər çəkmədilər. Bizimkilər də onları nümunə götürdülər, çünki Avropaya getmək üçün mütləq o cür filmlər çəkilməldir. Baxır qalib gələn filmlər hansılardır. Aha, əgər filan film qalib gəldisə, orada çirkab, iyrəncliik varsa və bu KANN film festivalında birinci yer tutursa, demək mən də belə etməliyəm. Yəni özünün içindən gəldi-gəlmədi bunun səbəbini başa düşdü-düşmədi, onun fəlsəfəsini anladı-anlamadı, yaxşı budursa, deməli mən də belə etməliyəm. Bu tendensiya bizi də çirkabın içinə düşməyə gətirib çıxarır. Sanki müasir görünmək istəyirsə, rejissor gərək elə filmlər çəksin. Bu gün “Həyat gözəldir” kimi Azərbaycanla bağlı film çəkilsə, həmin rejissora geridə qalmış kimi baxacaqlar, amma çirkabın içinə düşsə, insan xislətinin ən iyrənc, mundar cəhətlərin göstərsə, deyəcəklər bu daha müasirdir, daha cəsarətlidir. Keçən dəfə bu cür filmləri tərifləyən birinə sual verdim. Elə İran filmlərindən biriydi. Baş qəhrəmanın xarakteri də, hərəkətləri də avam, cahil, nadan qəhrəmandır. Sevgisi də elə o cür düşük sevgidir. Sevdiyi qəhrəman özünün tayıdır. Biz bundan qabaq hər hansı əsər oxuyurduqsa, sevdiyimiz əsərin qəhrəmanıyla xəyalımızda dostlaşırdıq, real həyatda onun yanında olmaq istəyirdik. Soruşdum ki, sənə bu adamla bir yerdə olmaq maraqlı olar?! Onunla dost olmaq istəyərsən? Dedi yox. Dedim bəs onda niyə tərifləyirsən? Deyir söhbət qəhrəmandan getmir, rejissor işi, filan… Rejissor își o demək deyil. Rejissor həmin iși çirkaba da sərf edə bilər, yaxşı yerə də sərf edə bilər. Yadıma gəlir ki, bizdə bir dəfə də belə bir tendensiya keçmişdi. Post sovet məkanında SSRİ dağılana yaxın birdən-birə çirkab gəldi sənətə. Həmin vaxt belə izah etdilər ki, Sovet hökuməti ancaq işıqlı filmlərə meydan verirdi, çirkabı qoymurdu, yəni ara rəngi buraxmırdı. O ara rəng sanki insanların içində yığılıb qalmışdı və çıxmalıydı. Bəli, bundan qabaq həqiqətən bütün qəhrəmanlarımız işıqlı idi, ancaq xeyir qələbə çalırdı. Bu qaramatlığın özü də ümidsizlik, bədbinliyin özü bir ali ideya formasına gəlib çıxır. Məncə bu çox pis bir tendensiyadır. İnsanları depressivliyə aparıb çıxarır. Bax, mən kinoya gedirəm, ona baxıb oradan işıq almaq istəyirəm. Bir də var ki, mənə kinoda elə hekayət danışırlar ki, olan qalan ümidimi də itirirəm, həyata olan bütün sevgim ölür. Oradan çıxanda gedib özümü öldürmək istəyirəm. Dünyanın ən qatı, ən radikal, ən insan yaşaması mümkün olmayan quruluşunda belə işıq var, yaxşı var, pis var. Mən Azərbaycanın ən qatı, ən radikal bölgələrindən biri olan Abşeronun içindən olduğuma görə deyirəm. Onların xasiyyətlərini, neqativ xüsusiyyətlərini hamıdan yaxşı bilirəm və deyirəm. Lakin onların içində elə bir işıq var ki, o işıq Avropanın ən demokratik cəmiyyətində belə yoxdur. Baxır sən haradan baxırsan.
Azərbaycan ədəbiyyatı və kinosu arasında əlaqə sizi qane edirmi? Sovet kinosu bu əlaqələrdən qazanırdı, bu gün ədəbiyyatla kino arasındakı əlaqənin inkişafı üçün nə etmək lazımdır?
Qane etmir. Ümumiyyətlə son vaxtların ən ağrılı yerim bizim sənət adamları arasında rabitənin itməsidir. Məsələn, əvvəllər 70-ci illərin rejissoru, həmin ilin şairi və rəssamı, yazarı, bəstəkarı bir-birlərini tanıyırdı. Amma indi görürük ki, şairlər, yazıçılar öz dairələrində qapanıb və bir-birindən xəbəri yoxdur. Bunun ən büyük ziyanı kinoya dəyir. Çünki yazıçı, şair öz dairəsində işini görür, çap edir. Rəssam rəsmini çəkir, sərgi keçirir, amma kino istehsalatında ədəbiyyat var, musiqi var, rəssamlıq var. Əgər rejissor onları tanımırsa, bunları bilmirsə, istər teatrda, istər kinoda, bu zaman rejissor qurduğu səhnənin dekorunu, musiqisini internetdən götürür. Keçən əsrin 70-80-ci illərində internet olmadığı üçün rejissorlar məcbur idi ki, ölkədəki rəssam və bəstəkarla işləsin. İşləyə-işləyə kino rəssamı və bəstəkarı da yetişirdi. Bu baxımdan ədəbiyyat birinci növbədə kino ilə yaxınlaşmalıdır. Kino xadimləri mütaliə etməlidir. Mütaliəsizlik bizim rejissorlarda böyük problemə çevrilib. Təbii ki, müəyyən layihələr həyata keçirilməlidir. Mən forumlarda təklif etsəm də, elə təklif kimi qaldı. Mən dedim yaradıcı qruplar yaradılsın. Məsələn, hansısa bir ideya verilir, o ideyanı rejissor yazıçı ilə birgə yazır. Proses gedə-gedə bəstəkar da ora daxil olur. Beşli, altılı qruplar yaradılır və qruplar bir yerdə bir materialı sona qədər işləyirlər və rejissor çəkir. Beləliklə, mini yaradıcı qruplar formalaşır. Artıq yazıçı bilir ki, ssenari necə yazılmalıdır. Bəstəkar da bilir film üçün kino musiqisi necə olmalıdır. Rəssam da bilir ki, səhnə tərtibatı qurarkən nə etməlidir.
Hansı ədəbi əsərlərinizin və Azərbaycan ədəbiyyatından hansı əsərlərin ilk növbədə ekranlaşdırılmasını vacib, kinomuz üçün əlverişli sayırsız?
Ədəbi əsərlərin ekranlaşdırılması deyərkən mən düşünürəm ki, bizdə əhəmiyyətli olan bizim klasik əsərlərimizin seriala gəlməyidir. “Dəli Kür”, “Axırıncı aşırım” romanları əslində Sovet dövründə çəkilib, amma o vaxt onları seriala çəkmək mümkün deyildi. Bu səbəbdən əsərdən ixtisarlar çox olurdu. 1950-1960-cı illərin yaxşı romanları var idi. Həmin romanların 8-10 bölümlük serial şəklində çəkilməsini istərdim. Hətta mövzusu kolxoz, sovxoz olsa belə. Çünki orada insan taleləri var, insan var, xarakteri var, millətin taleyi var. Mənim ən büyük arzum “Dəli Kür” filminin 10 bölüm şəklində çəkilməsidir. Filmdə o romanın ən əsas hadisələri işıqlandırılıb, amma ikinci plan hadisələr kənarda qalıb. Bu baxımdan mən düşünürəm ki, bizim nəsrimizin klassikasını kino yox, serial üzərində qurmaq yaxşı olar.
Azərbaycan Respublikası Kino Agentliyinin həyata keçirdiyi müsabiqədə münsiflər heyətinin üzvü kimi iştirak edirsiniz. Ümumiyyətlə, dəyərləndirdiyiniz ssenarilərə baxanda, indiki ssenaristləri hansı mövzular cəlb edir? Bu ssenarilər arasında mövzusuna, texnikasına, personajlarına, dialoqlarına görə sizi xüsusilə təəccübləndirən ssenari oldumu? Ssenarilərdə əsas rast gəlinən qüsurlar hansılardır?
Birinci qüsur ondan ibarətdir ki, ssenarilərin əksəriyyəti dramaturji cəhətdən düzgün yazılmamışdı. Çünki dramaturgiya elə bir şeydir ki, əruz vəzni kimi dəqiqliyinə qədər qurulmuş strukturu olmalıdır. Ssenarilərin əksəriyyəti “mən belə istəyirəm, belə də yazıram” idi. Yəni mən istəyirəm ki, hadisə burada bu cür cərəyan etsin, o cür də yazıram. Bilirsiniz, bina tikildikdən sonra görünüşü fərqli ola bilər. Çünki fasadı, eyvanların quruluşu fərqlidir, amma tikiləndə təməlindən etibarən beton strukturu hamısında eynidir. Kinoda da ssenari, dramaturgiya həmin şeydir. Dramaturgiya dialoqun, hadisənin altındadır, amma o dramaturji karkas düz olmayanda ssenari ora-bura əyilməyə başlayır. Bizdə də problem ondadır. Bizdə bəziləri elə bilirlər ki, ssenari yazmaq, sadəcə müasir ssenari proqramlarında yazmaqla bitir. Deyəndə ki, ssenari düzgün qurulmayıb, deyir ki, mən proqramda yazmışam, orada hər şey düzgündür dəqiqdir. Bəzən adamın heyfi gəlir. Baxırsan ki, çox yaxşı bir hadisə var, amma misal üçün, hadisə qalıb kənarda, müəllif düşür tamam başqa bir xəttin üstünə və yaxud hadisəyə gedib çatana qədər insan yorulur və hadisəni qəbul etməyə səbri çatmır. Yəni əyri-üyrü almaz kimidir, onu yonub brilliant etmək lazımdır. Xeyli ssenarilər gəlir mənə oxumağa. Mənim sevmədiyim şey nədən ibarətdir. Əsasən bu çoxluğun içində iki variant ssenarilər üstünlük təşkil edir. Birincisi, xarici filmlərin imitasiyasıdır. Konkret qoyur qabağına hansısa Hollivud, ya da “Netflix” filmini, o dramaturgiya ilə, üslubla yazır. Baxırsan ki, bu Azərbaycan üçün real deyil. Adı bizimkidir. Azərbaycanca danışırlar, məkan Bakıdır, amma hadisə bizimki deyil, quramadır. Bir də ikinci variant bəyənmədiyim ssenarilər həddən artıq məişətin dibinə düşməkdir. Sosial problem hər yerdə var və həmişə də olub. Bizim uşaqlıqda oxuduğumuz əsərlərin əksəriyyəti elə sosial problemlər üstə olub. Viktor Hüqodan tutmuş Dostoyevskiyə, Qorkiyə qədər. Demək olar cəmiyyətin dibidir və ya müasir Azərbaycanda da Cəfər Cabbarlıdır. Abdulla Şaiqin “Məktub gəlmədi” hekayəsi var. Bir kişinin övladının məktəbə gedə bilməsi üçün ayaqqabı ala bilməməsi və ayaqqabı alarkən başına hansı faciənin gəlməsi, sonda xəstələnib ölməsi belə məişətin aşağısıdır. Amma orada bir ədəbiyyat, bir incəsənət var. Məişətin aşağısını göstərməklə bir nəticə çıxarır. Bədii dəyər yaradır. Bir də var ki, heç bir dəyər yoxdur, heç bir mesaj vermir, sadəcə cəmiyyət çirkab qatlarında baş verən hadisələri göstərir.
Müasir və daha erkən tariximizdə hansı dövrün, hadisənin və şəxsiyyətin ekrana gəlməsini vacib, qazanclı sayırsız?
Müasir əsərlərdən Qarabağ haqqında cəmi bir əsər çəkildi. O da “Dolu” əsəridir. Elçin müəllimin “Bayraqdar” hekayəsi var, yaxşı film çıxar ondan. Qarabağ mövzususnda yazıçılarımız son 30 ildə çoxlu maraqlı əsərlər yazıblar, çünki kinomuzda olan problemlərin çoxu ədəbiyyatda yoxdur. “Dolu” niyə maraqlı alındı? Çünki Aqil Abbas o hadisənin içində idi. Rejissorlardan fərqli olaraq yazıçıların hadisələrin içində olub deyə onların əsərlərində real hadisələr çoxdur. Roman və povestlərimiz bir başa o hadisələrin içində olan adamlar tərəfindən yazılıb. Amma onların kinoya gəlişi yoxdur. Niyə, çünki rejissorlarımızın ondan xəbəri yoxdur.
Bu günə qədər bir çox film və serialın ssenaristliyini etmisiniz. Yaxın gələcəkdə istehsala buraxılacaq ssenariniz haqda məlumat verməyinizi xahiş edirəm?
Sözün düzü, son iki ildə mən teatra meyillənmişəm. Çünki, kinonun texnikadan asılı olması bir çox ideyaların sıxışdırılmasına gətirib çıxarır.
İlqar bəy, vaxt ayırdığınız üçün təşəkkür edirəm. Sizə yaradıcı fəaliyyətinizdə uğur arzu edirəm.
Çox sağ olun. Mən də sizin kinoinfo.az kino portalınıza uğur arzu edirəm.
Müsahibəni apardı: Aynur Kazımova